پیام‌آوران نوروز از راه رسیدند/پیام «تکم چی» عشق و شادی است

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ونوس بهنود: پژوهشگران زمان مشخصی برای اجرای رسم تکم گردانی قائل نیستند. گفته می‌شود تکم خوان‌ها از اوایل اسفندماه در شهرها و روستاها رسیدن بهار را مژده می‌دهند.

با این وجود آئین تکم گردانی سالیان پیش با آداب‌ورسوم کهن مردم آذربایجان و به ویژه استان اردبیل عجین بوده و همه‌ساله با فرارسیدن عید نوروز، مردم به انتظار تکم چی می‌نشستند و انتظار داشتند که تکم چی سمبل نشاط بهاری آن‌ها را برای استقبال از بهار آماده سازد.

تکم به خودی خود شاید فاقد ارزش باشد، اما خواندن اشعار متناسب با عید و سازگار با زندگی روزمره مردم توسط افرادی که به آن‌ها تکم خوان می‌گویند، به آن هویت خاصی داده است.

یک عروسک چوبی دل کوچک و بزرگ را شاد می‌کرد

واژه تکم Takam از دو بخش «تکه» و «م» تشکیل شده که تکه در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل که همیشه در راس گله حرکت می‌کند و گله را به چراگاه و محل‌های معین هدایت می‌کند و «م» ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی «بز نر من»  است و به کسی که تکم را می‌رقصاند «تکمچی» می‌گویند که اشعار مخصوص تکم را با آهنگی خاص می‌خواند که این اشعار در چند آهنگ که خاص تکم بوده، خوانده می‌شود.

تکم یک عروسک چوبی سنتی است به قطر حدود ۴ سانتیمتر، طول ۲۵ و عرض ۱۲ الی ۱۵ که روی آن را با مخمل یا پارچه هائی به رنگ قرمز  می‌پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه‌های الوان و حتی آئینه تزیین می‌کنند که هر یک از تزئینات تکم علت و فلسفه‌ای داشته است.

از جمله زنگوله و سکه که برای ایجاد سروصدای بیشتر مورد استفاده قرار گرفته تا مردم را از داخل خانه ها به کوچه‌ها و دم در خانه ها بکشاند و از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم به وجود بیاورد.

همچنین نصب آئینه به دو طرف عروسک (طرفین شکم عروسک) به این دلیل بوده که تکم به همراه خبر فرارسیدن سال نو، آئینه ای را به رسم روشنایی و صفا به همراه آورد. آیینه کاربردهای مهمی در زندگی مردم این منطقه دارد و مظهر خوش‌یمنی، روشنایی و خیر و برکت بوده است.

موسی اصغر زاده از سازندگان تکم در اردبیل در خصوص ساخت تکم تصریح کرد: تکم چی، تکم خود را از تکه تخته‌ای به ابعاد ۱۵ سانتی‌متر طول، شش سانتی‌متر عرض و سه سانتی‌متر ضخامت به شکل بز می‌ساخت و بعداً چهار تکه تخته نازک به اندازه هشت سانتی‌متر با میخ به چهار طرف آن طوری نصب می‌کرد که به جای دست و پای او باشد که متحرک بودند.

وی اضافه کرد: روی مجسمه بز را با پارچه‌های رنگین و زنگوله و پولک طلایی و آیینه تزئین می‌کردند و از وسط شکم تکه چوبی به طول ۴۰ سانتی‌متر نصب و از وسط تخته گردی به اندازه یک بشقاب می‌گذراندند.

نویسنده اردبیلی ادامه داد: تخته گرد را روی دست چپ با مشت گره کرده که چوبک شکم در وسط بماند اما به صورت نفشرده که در حین رقصاندن تکم آزاد باشد، نگه می‌داشتند.

به گفته اصغر زاده با دست راست چوبک شکم تکم را گرفته با بالا و پایین کردن آن می‌رقصاندند؛ در اثر این حرکات ریتم مخصوصی ایجاد می‌شد و برخورد دست و پای تکم به تخته و صدای زنگوله‌ها همزمان به تکم چی در موزیک یاری می‌داد.

شعر تکم حرف دل مردم بود

اصغر زاده معتقد است، کل ساختار تکم یک عروسک ساده چوبی است که با رقصاندن آن تکم چی اشعاری بر اساس زندگی مردم می‌خواند و امید، عشق و شادی را رواج می‌داد.

وی تأکید کرد: در اشعار تکم چی فقط از فرارسیدن نوروز و تبریک سال نو سخن نرفته بلکه به اشعار مذهبی و ادبیات انتقادی، اجتماعی نیز اشاره شده است.

پژوهشگر فرهنگ اردبیل افزود: تاریخ پیدایش تکم خوانی در این منطقه مشخص نیست؛ اما به صورت معمول تکم خوانی از بیست روز به عید مانده آغاز می‌شود و تا چهارشنبه‌سوری ادامه می‌یابد.

وی تأکید کرد: در طول دهه‌های گذشته با تغییرات وضع اجتماعی مردم و رواج تفریحات و سرگرمی‌های دیگر تکم گردانی کمرنگ شده در حالی که این رسم به فولکلور این منطقه گره خورده است.

اصغر زاده با اشاره به جمع‌آوری نزدیک به ۱۰ صفحه اشعار تکم چی تصریح کرد: غنای این رسم کهن بوده و نگاهی به اشعار بیانگر اهمیت و جایگاه آن و ارتباط تنگاتنگ با زندگی مردم دارد.

تکم چی ها به دنبال جمع‌آوری پول نبودند

 در فرهنگ‌های مختلفی ما المان‌هایی از استقبال بهار داریم. از گذشته‌های خیلی دور آمدن نوروز و بهار را افراد و گروه‌های خاصی با آیین ویژه و پرسروصدا به مردم نوید می‌دادند. از پیام‌آوران نوروزی و پیک‌های بهاری رایج در کشورهای برگزار کننده نوروز و مخصوصاً ایران به تعبیر پژوهشگران می‌توان به «آتش افروزان»، «حاجی فیروز»، «بی نوروزک»، «ننه نوروز»، «ماما نوروز»، «پیربابا»، «ننه مریم»، «کوسه برنشانان»، «ماما مروسه»، «عمو نوروز»، «سایاچی ها»، «میر نوروزی» و «تکم چی ها» اشاره کرد.

به باور اصغر زاده نه تنها تفاوت قابل توجه در سابقه و ساختار تکم چی با سایر پیام‌آوران نوروز وجود دارد بلکه بر خلاف تصور اشتباه تکم چی به دنبال جمع‌آوری پول نبوده است.

وی تأکید کرد: دستگاه‌های فرهنگی به‌سادگی می‌توانند این رسم دیرینه را احیا کرده و به نسل جوان معرفی کنند.

این تأکیدات البته بر زمین نمانده و در سال‌های اخیر شهرداری و میراث فرهنگی اردبیل نسبت به احیای این رسم دیرینه برنامه‌هایی تدارک دیده‌اند.

هر چند امسال فعلا خبری از اجرا و معرفی این رسم مشاهده نمی‌شود اما به اعتقاد مدیرکل میراث فرهنگی استان باید رسوم دیرینه استقبال از عید به عنوان یک جاذبه گردشگری به مسافران معرفی شود.

کریم حاجی‌زاده معتقد است خود این رسوم امتیازی در گردشگری فرهنگی اردبیل است که امروز علاقه‌مندان بسیاری داشته و می‌تواند به عنوان یک جاذبه گردشگری موردتوجه قرار گیرد.

وی به اجرای برنامه نوروزگاه در استان اشاره و تصریح کرد: امسال نیز در قالب این برنامه رسم تکم گردانی معرفی خواهد شد.